قدرت بی‌نهایت پیوندهای ضعیف در بحران‌های رسانه‌ای

خبرگزاری مهر، یادداشت محمدمهدی رحمتی، مدیرمسئول گروه رسانه‌ای مهر: آیا می‌توان تصور کرد که یک لحظه سه‌ثانیه‌ای از یک برنامه تلویزیونی، نظام ارتباطی یک کشور را به چالش بکشد؟ چگونه یک محتوای تولیدی کوچک می‌تواند از مرزهای رسانه رسمی عبور کند و در شبکه‌های اجتماعی به بحرانی ملی تبدیل شود؟ و از همه مهم تر، آیا می‌توان از همان ابزارهایی که بحران را آفریدند، برای مدیریت و مهار آن استفاده کرد؟

برنامه «سیمای خانواده» شبکه یک سیما، روز چهارشنبه سوم اردیبهشت ماه در یک بخش کوتاه از پیش تولید شده که از این برنامه زنده تلویزیونی پخش شد؛ از زبان یک مرد جوان، بیتِ شعری توهین آمیز به صحابه پیامبر جناب ابوبکر را پخش کرد. جالب اینجا است که حتی پس از ایجاد بحران و فروکش آن نیز هنوز کسی نام و نشان درستی از او نمی داند. اما پخش تلویزیونی این برنامه موجب فراز و فرودهای اجتماعی و یک بحران ارتباطی و رسانه ای برای کشور شد که برعکس بسیاری از موارد پیشین، نظام ارتباطی کشور توانست تا آن را مدیریت کند و ضمن عبور از تله چالشِ مذهبی، تاب آوری و سرمایه اجتماعی کشور را نیز افزایش دهد. آنچه در این یادداشت برای من اهمیت دارد ارائه برداشتم از چگونگی شکل گیری این بحران، نحوه مواجهه با آن و دلیل قضاوتی است که پیشتر گفتم.

ایده برجسته ای که هنوز کار می کند

برای ورود به بحث می خواهم مارک گرانووتر [۱] جامعه‌شناس آمریکایی که بیشتر با پژوهش‌هایش در زمینه شبکه‌های اجتماعی و روابط انسانی شناخته می‌شود را به شما معرفی کنم. او استاد دانشگاه استنفورد است و نقش مهمی در توسعه‌ جامعه‌شناسی شبکه‌ها داشته است. گرانووتر در مقاله مشهور خود به نام «قدرتِ پیوندهای ضعیف [۲]» که در سال ۱۹۷۳ منتشر شد، این ایده را مطرح کرد که روابط انسانی را می‌توان به دو دسته‌ اصلی تقسیم کرد: ۱) پیوندهای قوی [۳] روابط نزدیک، مثل خانواده و دوستان صمیمی. ۲) پیوندهای ضعیف [۴]: روابط سطحی‌تر، مثل آشنایان، همکاران دور، یا افرادی که گه گاه با آن‌ها در ارتباط هستیم.

گرانووتر نشان داد که پیوندهای ضعیف در شبکه‌های اجتماعی، نقش کلیدی در انتقال اطلاعات و فرصت‌ها دارند. برخلاف تصورِ رایج ما که اغلب معتقدیم روابط قوی مهم‌ترین منابع اطلاعاتی هستند، او استدلال کرد که: «پیوندهای ضعیف اغلب ما را به دایره‌های اجتماعی متفاوتی متصل می‌کنند و اطلاعات جدید و فرصت‌های اجتماعی اغلب از طریق این روابط به ما می‌رسند». گرانووتر معتقد بود افراد با پیوندهای ضعیف می‌توانند نقش پل میان گروه‌های مختلف را ایفا کنند و دسترسی به منابع و اطلاعات تازه را افزایش دهند. از آنچه در نظریه قدرت پیوندهای ضعیف آمده بر می آید که این پیوندها هم در گسترش بحران رسانه ای و هم در کنترل و حل آن موثر هستند.

اگر به آنچه در ابتدای یادداشت گفته شد برگردیم و ناشناس ماندن کسی که با حرف او این بحران کلید خورد را یادآوری کنیم و علاوه بر آن بی توجهی واکنش ها به نام برنامه و حتی گاه شبکه را مرور کنیم در می یابیم که نظریه قدرت پیوندهای ضعیف می تواند بستر مناسبی برای تحلیل شکل گیری و فروگیریِ این بحران کوتاه اما پرفشارِ رسانه ای باشد. چرا که بیش از شناخت دقیق از برنامه و محتوای آن، برنامه سازان و رویکردهای آنها و نحوه و سازکار صداوسیما در نظارت بر محتوای تولید شده در شبکه هایی با پیوند ضعیف محتوای توهین آمیز منتشر و به سرعت موجب حساسیت اجتماعی شد؛ به همین علت من نیز در تحلیل شرایط از نقطه شروع و گسترش بحران بر اساس نظریه گرانووتر آغاز می کنم.

نقش پیوندهای ضعیف در گسترش بحران‌های رسانه‌ای

پیوندهای ضعیف، یعنی همان ارتباطات سطحی‌تر و گسترده‌تر، باعث می‌شوند که یک رویداد یا بحران (مثلاً اظهارنظر جنجالی یک مجری یا مهمان) سریع‌تر و گسترده‌تر در جامعه پخش شود. در گذشته، بازتاب یک اتفاق محدود به بینندگان مستقیم تلویزیون بود. اما امروز به لطف شبکه‌های اجتماعی یک کلیپ کوتاه، جمله یا رفتار بحث‌برانگیز از طریق افراد با پیوندهای ضعیف در گروه‌ها، کانال‌ها و صفحات مختلف منتشر می‌شود. حتی کسانی که برنامه را ندیده‌اند، از طریق دوستان و آشنایان (که پیوند قوی یا ضعیف دارند) از موضوع مطلع می‌شوند. خبر و واکنش‌ها با سرعت زیاد در جامعه پخش می‌شود و حتی به رسانه‌های بین‌المللی می‌رسد. این فرآیند به طور کامل در این بحران شکل گرفت و مسئله به سرعت از تلویزیون به شبکه های اجتماعی منتقل شد. از چهارشنبه شب دیگر مسئله میهمان، برنامه یا شبکه نبود بلکه تصویری مسئولیت ناپذیر از صداوسیما به عنوان یک رسانه فراگیر و حاکمیتی ساخته شد که با اقدام خود به وحدت اجتماعی آسیب زده است. این گزاره ساخته شده بیم آن را ایجاد می کرد که به سرعت نظام پیوندهای قوی را به واکنش وا دارد و چالش اجتماعی ایجاد کند. بر همین اساس سازوکار نظریه قدرت پیوندهای ضعیف دانسته یا نادانسته به کمک حل بحران آمد.

قدرتِ پیوندهای ضعیف در حل و مدیریت بحران

الف) درک سازوکار گسترش بحران

شناسایی محیط انتشار بحران و سازوکار گسترش آن از مهم ترین شاخص هایی است که در مواجهه رسانه ای با آن لازم است. سابقه نشان می دهد؛ به طور واضحی در این موارد بستر گسترش، پیوندهای ضعیف شبکه های اجتماعی بوده که در رقابت با سیستم های تولید و پخش رادیو تلویزیونی سرعت بالاتری داشته و طیف متنوع تری از مخاطبان را با سلایق مختلف درگیر می کنند. بدیهی است انتقال مسئله به مخاطبان مختلف، متناسب با ذائقه مصرف رسانه ای آنها با تنظیم مجدد یک متن کوتاه همراه با فیلم امکان پذیر است و برای مواجهه با شبکه پیوندهای ضعیف استفاده از همین شبکه و ظرفیت آن پاسخ گو است. در این شبکه پیوند ضعیف همه گروه های اجتماعی حضور دارند و با سرعت بالایی مسئله به گروه های مرجع منتقل می شود به گونه ای که ممکن است برای یک عالم اهل سنت از چند مسیر مختلف و با چند زیرنویس متفاوت مسئله طرح گردد و همین باعث بزرگنمایی ابعاد روانی بحران و نامتناسب نمودن واکنش رسمی در قبال آن شود.

ب) واکنش سریع و هوشمندانه

در مورد اشتباه رخ داده (مثل مورد سیمای خانواده) باید بدانیم که عذرخواهی و شفاف‌سازی فقط از طریق تلویزیون کافی نبود، چون بخش زیادی از کسانی که درگیر یا ناراحت شدند، فقط در شبکه‌های اجتماعی درگیر ماجرا بودند. از سوی دیگر برنامه های تلویزیون و فهرست زمانبندی پخش آنها پویا نیست به گونه ای که بتوان با تغییر آن به رویداد برنامه قبل واکنش نشان داد. فواصل خبر رادیویی و تلویزیونی نیزبه گونهای است که احتمال دسترسی به مخاطبان به بخش هایی از همین محتوا بوسیله شبکه های اجتماعی به جای استفاده از پخش خطی رادیو تلویزیونی کم نیست. این بسته بندی های خبری نیز متناسب با ذائقه مصرف خبری مخاطبان و بر اساس محتوای توزیع شده در کانال ها و گروه هایی که مخاطبان عضو آنها هستند در دسترس آنها قرار می گیرد. طبیعی است در شرایط بحران می بایست برای دسترسی به شبکه حداکثری پیوندهای ضعیف در بسترهای مختلف برنامه ریزی داشت. در حادثه پیش آمده نسبت به این مهم توجه ویژه ای شد. نخست بیانیه روابط عمومی معاونت سیما و سازمان به صورت گسترده در شبکه های اجتماعی پخش شد و پس از آن ویراستی ها و پست های رئیس سازمان و دیگر سطوح به صورت حداکثری در شبکه پیوندهای ضعیف بازنمایی شد. هم بیانیه و هم متن های منتشر شده از سوی ریاست سازمان از قوت کافی برخوردار بود و مخاطب شبکه پیوندهای ضعیف را تا اندازه قابل توجهی نسبت به عزم قاطع سازمان در پیگیری و حل مسئله قانع می کرد. شاید بهتر بود در ویراستی های منتشر شده متناسب با اهمیت پیگیری موضوع پوزش و مسئولیت پذیری سازمان نیز منعکس می شد تا از هرگونه سوء برداشت بعدی جلوگیری شود.

در کنار واکنش سازمان صداوسیما همراهی شبکه فضای مجازی جبهه انقلاب نیز چشمگیر بود. با توجه به اینکه یکپارچگی اجتماعی به درستی به عنوان یک ضرورت ملی از سوی فعالان این حوزه شناسایی شد. در انعکاس موضع صداوسیما و واکنش گروه های مرجع و انسان رسانه های اهل سنت و تصریح بر ضرورت حفظ وحدت همراهی سریع، کامل و موثری شکل گرفت. به گونه ای که یک روز پس از این خطا حجم تولیدات جریان انقلاب از سایر

استفاده هم زمان از ظرفیت شبکه های پیوند قوی با حضور معاون سیما و حقوقی سازمان صداوسیما در برنامه های گفتگوی خبری و ارائه توضیحات رسمی مکمل این بخش بود. این توضیحات نیز به صورت گسترده ای در شبکه های اجتماعی منعکس شد.

ج) تبدیل بحران به سرمایه اجتماعی

رفتار رسانه ای حساب شده در موضوع خطای اهانت به صحابه پیامبر باعث شد تا اولاً خط تولید و ترویج محتوای مربوط به این موضوع درون کشور مدیریت شود و علاوه بر عبور از خطای به وجود آمده و پذیرش ناخواسته و احتمال توطئه آمیز بودن آن تقدیر از مسئولان نظام و صداوسیما را در واکنش به هنگام و متناسب به دنبال داشته باشد.

این مهم به گونه ای پیش رفت که حتی رسانه های ضد انقلاب خارج نشین نیز نتوانستند خود را از هژمونی پیوند قدرت های ضعیف برهانند و در عمل در بافتار تحلیلی رسانه های داخلی عمل کردند.

دستاورد امروز نقشه راه آینده

به طور خلاصه دستاوردهای تحلیل حادثه به وجود آمده از منظر نظریه قدرت پیوندهای ضعیف را می توان در شش محور خلاصه کرد:

۱) قدرت پیوندهای ضعیف باعث می‌شود که بحران‌ها سریع‌تر و گسترده‌تر از قبل پخش شوند.

۲) مدیریت بحران باید فراتر از تلویزیون، در شبکه‌های اجتماعی و از طریق همان پیوندهای ضعیف انجام شود.

۳) پاسخ سریع، شفافیت، گفت‌وگو و احترام به حساسیت‌ها در شبکه‌های اجتماعی، کلید کاهش بحران است.

۴) بیش از آنکه روایت جزئیات ماجرا مهم باشد برطرف کردن دغدغه گروه های مرجع اجتماعی در شبکه های پیوند ضعیف و ایجاد اطمینان خاطر آنها اهمیت دارد.

۵) واکنش ها می بایست به صورت هدفمند و با پرهیز از اشاره و استناد به دلایل و راهکارهای انتزاعی وغیرقابل اثبات باشد

۶) با شناسایی امر ملی و اهمیت آن از همه ظرفیت شبکه های پیوند ضعیف استفاده و آن را با شبکه پیوندهای قوی متصل ساخت.

چارچوب های اخلاقی نظریه قدرت پیوند ضعیف

استفاده از ظرفیت نظریه شبکه پیوندهای ضعیف مانند هر مبنای نظری دیگری نیازمند رعایت چارچوب هایی اخلاقی است که تعالی سازمانی و سلامت اجتماعی را تضمین کند. از آنجا که در شبکه پیوندها ضعیف جزئیات مهم نیست؛ نحوه بازنمایی ما از مسئله، مسئولیت ها در قبال آن و جرم و مجازات تعیین شده می بایست در گام اول صادقانه و با پرهیز از افراط و تفریط باشد و در گام های بعدی از منظر درون سازمانی و برون سازمانی توجیه پذیر باشد. برای مثال همان اندازه که اقدام شتاب زده برای مجازات بالاترین مسئول مربوط و انتشار آن در شبکه موجب ایجاد تصویری ناکارآمد از سازمان و نظام رسانه ای و فرهنگی در شبکه پیوندها می شود؛ حمایت و سلب مسئولیت توجیه ناپذیر از هر سطحی نیز شبکه های درون سازمانی را متاثر ساخته و موجب کاهش تاثیر پیام های منتشره بعدی در شبکه پیوندهای ضعیف می شود.

مسئولیت اخلاقی در شبکه های پیوند ضعیف تنها منحصر به توجیه آنچه در یک مقطع خاص رخ داده و موجبات بحران رسانه ای را فراهم ساخته نیست. هرچقدر تولیدات رسانه ای ما به ویژه در رسانه های خدمت عمومی دربرگیری بیشتری داشته باشد و تنوع مخاطبان و مشارکتِ اجتماعی تولید کنندگانِ آن افزایش پیدا کند، قدرت اثر گذاری آن در شبکه پیوندهای ضعیف افزایش خواهد یافت. بازنگری رویکردها و فرایندها نباید در سایه برآمدن از مسئله بحران کوتاه مدت فراموش شود چرا که رضایت و همراهی همکاران و مخاطبان در کاهش آسیب های بعدی تاثیر غیر قابل انکاری دارد.

این یادداشت با استفاده از منابع زیر تنظیم شده است:

Granovetter, M. (۱۹۷۳). The Strength of Weak Ties. American Journal of Sociology, ۷۸(۶), ۱۳۶۰-۱۳۸۰.

کتاب: قدرت ارتباطات مانوئل کاستلز

مقاله: «مدیریت بحران رسانه‌ای در عصر شبکه‌های اجتماعی»، مجله رسانه (قابل جستجو در بانک‌های اطلاعاتی فارسی)

[۱] Mark Granovetter

[۲] The Strength of Weak Ties

[۳] Strong ties

[۴] Weak ties